دارای ویژگی‌هایی است که در مقایسه با معماری کشورهای دیگر جهان از ارزشی ویژه برخوردار است؛ ویژگی‌هایی چون طراحی مناسب، محاسبات دقیق، فرم درست پوشش، رعایت مسائل فنی و علمی در ساختمان، ایوانهای رفیع، ستونهای بلند و بالاخره تزئینات گوناگون که هریک در عین سادگی معرف شکوه معماری ایرانی است.
اهمیت حفظ ارزش معماری ایرانی و معماری سنتی
بدیهی است که معماری غنی ایرانی باید حفظ گردد؛ لیکن می توان با بهره گیری از همین میراث معماری ایرانی پلی به سوی آینده ساخت و امیدوار بود که معماری ایرانی در معماری روز جهان بار دگر سهمی داشته باشد. وجود بناهای ارزشمند معماری ایرانی، نشان از احداث آنها به دست هنرمندانی توانمند و فرهنگی قدرتمند است. بناهای معماری ایرانی نشان دهنده این هستند که با توجه به عدم وجود دانشگاه در زمان معماران سنتی، این بناها صرفا از طریق تجربه شکل گرفته اند.
ویژگی‌های معماری ایرانی
در معماری ایرانی، با وجود ویژگی های خاصی همچون تناسب و زیبایی سر درها وگنبدها و ایوان‌ها ویژگی که بیشتر شایستهٔ بررسی است منطق ریاضی و عرفانی آن است. درونگرایی و گرایش معماران ایرانی به سوی حیاط‌ها، پادیاوها، گودال باغچه‌ها، هشتی‌ها و کلاه فرنگی‌ها که شبستان‌ها را گرداگرد خود گرفته‌اند، از زمان قدیم جزء منطق ایرانی ها بوده است.
قبل از این که تخت جمشید ساخته شود، صدها ایوان و شبستان با ستونهای چوبی و سنگی در سراسر جهان متمدن آن روز ساخته شده بود، ولی نخستین بار در تخت جمشید می‌بینیم که ستون‌ها تا آخرین حد ممکن از هم فاصله گرفته‌اند با این که در بعضی از معابد کهن خارج از ایران مانند مصر، فاصلهٔ دو ستون چیزی نظیر قطر آنها بلکه اندکی کمتر است.
معمار ایرانی توانست وسیع‌ترین دهانه‌ها را به وجود بیاورد و آرایش‌های متفاوت و سرگرم‌کننده خلق کند؛ به گونه‌ای که ساختمان دو اشکوب به اندازه‌ای از هم دور شده که گویی اشکوب زیری بعدها بر آن افزوده شده‌است.از امتیازات معماری ایرانی این است که هرگز از مکان هندسی همگن برای پوشش استفاده نشده و از اصطلاحات و نام چفدها(قوس) و طاق‌ها و گنبدها در زبان فارسی پیداست که بیشتر به شکل بیضی و تخم مرغ و بات (بیز) توجه داشته‌اند.
معماران ایرانی ، پیشگام در هر دوره
متاسفانه نظام آموزشی جدید کشور با الگو گیری از برخی نظام های غربی و با چشم پوشی از تجربیات مفید و ارزشمند گذشته شکل گرفته است؛ بنابراین شناخت تجربه ها و آشنایی با آن و همچنین ادغام آن با نظام فعلی آموزشی کشور می توان گامی بلند در ارتقای توانایی های معماران جوان کشور و نیز اوج دوباره معماری ایرانی برداشت.
البته لازم به ذکر است که بدانیم بعد از شناخت تجربه های معماری سنتی باید به مانند همان معمارها به موضوع فکر کرد و باتوجه به نیاز و فناوری امروز به شکل جدیدتری به کاربرد. معماران ایرانی در هر دوره پیشتاز بوده اند. از معماران برجسته معاصر میتوان به هوشنگ سیحون اشاره کرد که یکی از بهترین های ایران در سبک مدرنیسم می باشد.
هوشنگ سیحون
هوشنگ سیحون در سال ۱۲۹۹ شمسی در یک خانواده هنرمند در تهران چشم به جهان گشود. او از کودکی علاقه زیادی به نقاشی داشت. به خاطر همین علاقه، پس از اخذ دیپلم درصدد بود تا در رشته ای مطابق با استعدادش ادامه تحصیل دهد تا اینکه در آن سال، یعنی ۱۳۱۹، دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران توسط عده ای از آرشیتکت ها، باستان شناسان و نقاشان فرانسوی و چندنفر از شاگردان کمال تاسیس شد. او با استفاده از این موقعیت، به تحصیل در رشته معماری این دانشکده پرداخت و در سال ۱۳۲۳ با نمره عالی از این رشته فارغ التحصیل شد.
معماری ایرانی در جاهای مختلف جهان
هر هنرمند و هر آرشیتکتی ضروری است علاوه بر اطلاعات عمومی روی رشته خاص خود نیز مطالعه دقیق و مکفی داشته باشد. این امر درمورد آزشیتکت ایرانی، نیز صدق می کند. او نه تنها باید به معماری ایرانی آشنایی مکفی داشته باشد بلکه باید معماری سایر ممالک و بخصوص مناطقی که در ارتباط با معماری ایران بوده اند را به خوبی بشناسد. این آشنایی دو جهت دارد:
در جهت و سمت اروپا تا منتهی الیه آن یعنی اسپانیا
به راحتی میتوانید بینید که ردپای معماری ایرانی در تاریخ ها هست، برای اینکه معماری ایران در به وجود آمدن معماری بیزانس دخالت داشته و این معماری تا آخرین حدود اروپا نفوذ کرد.
معماری ایرانی در اسپانیا و جنوب فرانسه
از طرف دیگر امپراطوری بزرگ اسلام . اعراب تا منتهی الیه اروپا یعنی اسپانیا و جنوب فرانسه پیش رفتند و آثار معماری اش که متاثر از معماری ایران بود، در همه آن نواحی به چشم میخورد.به اضافه، قبل از اسلام و قبل از بیزانس، معماری دیگری در اروپا وجود داشت که معماری یونان و روم بودند.این دو معماری دارای اهمیت فوق العاده ای هستند و از معماری ایران باستان نیز دور نبودند، کما اینکه معماری هخامنشی با معماری یونان و معماری آشوری، معماری کلده و معماری ساسانیان ارتباط داشت.
از جهت شرق، در کشور هند
باز هم معماری ایرانی در هند نفوذ فراوان داشته و آثار زیادی در این کشور مربوط به ایران است و حتی معماران ایرانی رفته و کار انجام داده اند. از جمله این بناها می توان به تاج محل، در هند اشاره کرد.
معماری ایرانی در تاج محل ، هند
تاج محل در۲۰۰ کیلومتری جنوب دهلی‌نو در کشور هند واقع شده که یکی از عجایب هفتگانه دنیاست. همسر شاه جهان (ارجمند بانو مشهور به ممتاز محل) هنگام وضع حمل از دنیا رفت بنابراین وی دستور ساخت تاج محل را به عنوان یادواره‌ای برای همسرش در باغی ایرانی به مساحت حدود ۱۸ هکتار صادر کرد. ساخت این بنا که ترکیبی از معماری ایرانی، اسلامی و هندی است ۱۵ سال به طول انجامید (در سال ۱۰۴۲شمسی آغاز و در سال ۱۰۵۷ تکمیل شد).
احتمالا سر معماران ایرانی، استاد احمد و حمید لاهوری نقش اصلی را در طراحی و ساخت بنا به عهده داشته‌اند، اما در مجموعه حدود ۲۰,۰۰۰ هنرمند و معمار از کشورهایی مانند ایران، هند، آناتولی و آسیای میانه در ساخت این سازه‌ی باشکوه همکاری کرده‌اند. گفته می‌شود که خوشنویسی کتیبه‌های نصب شده روی در و دیوار بنا را امانت خان شیرازی به عهده داشته که این موضوع از امضای وی در پایین این نوشته‌ها مشهود است.
معماری ایرانی در ژاپن
حتی اگر دورتر به سمت شرق دور نیز برویم باز معماری آن بی ارتباط با معماری ما نیست. معماری شمال ایران را مدنظر قرار بدهید؛ بسیار شبیه معماری ژاپن است.اگر بناهای گیلان و مازندران را جلوی کسی بگذارید که نداند از کجاست فکر میکند در ژاپن یا ویتنام ساخته شده است. این یک فناوری خاص خودش است که آنها نیز همین فناوری را استفاده کرده اند، چرا که آب و هوای آن به هم شبیه است. حتی حالت و شیوه برنج کاری شمال ایران شباهت زیادی به خاور دور دارد.
معماری ایرانی در آمریکای مرکزی و جنوبی و تمدن “مایا”
باز هم خیلی دورتر برویم، مثلا آمریکای مرکزی و جنوبی و تمدن “مایا” ها را مورد مطالعه قرار بدهیم و آستک ها را مطالعه کنیم. آن ها هم بی ارتباط با ما نیستند. آن زمان ها که بین آمریکا و شرق ارتباطی نبود و این یکی از رموز و اسرار تاریخ است که این همه شباهت بین بناهای تمدن “مایا” با شرق وجود دارد. ما یک بنای جالبی در نزدیکی اهواز در محلی به نام “چوغا زنبیل” داریم که یک معبد است. این بنا با آجرهای بسیار قطور و طبقه به طبقه ساخته شده که شباهت زیادی به معابد مایا ها و آستک ها دارد.
بین این معبد و اهرام مصر نیز ارتباط وجود دارد. اینکه چگونه این معماری ها باهم ارتباط دارند موضوعی است که باید مورد مطالعه آرشیتکت ها قرار بگیرد؛ بنابراین یک آرشیتکت ایرانی علاوه بر مطالعه و لمس معماری باستانی و معاصر ایران ، باید تاریخ معماری ممالک دیگر، بخصوص آنهایی که تحت نفوذ ایران بوده اند را مورد مطالعه قرار بدهد.
مساجد، بارزترین آثار سنتی و اسلامی در معماری ایرانی
چه علتی باعث شده که مساجد نمای خارجی نداشته باشند؟
یک نکته مهم درمورد عملکرد مسجد باید در اینجا ذکر شود و آن این است که مساجد یک کارکرد اجتماعی و گاهی اوقات سیاسی و اقتصادی دارند و محلی هستند که اضافه بر انجام عبادات، مرکز برخورد افراد و عقاید و مباحثات و درس بوده است؛ بنابراین کارکرد مسجد طوری است که در بافت شهری قرار می گیرد، یعنی محل تردد اشخاص بوده بطوریکه وقتی میخواستند از یک کوچه به کوچه دیگر بروند گاهی اوقات باید از وسط مسجد عبور می کردند.
مسجد شاه (مسجد امام) ، تهران
مسجد شاه (امام) تهران همین حالت را دارد و یک حالت اجتماعی خاص دارد. وقتی عملکرد یک واحد ساختمانی این طور می شود، قاعدتا بایستی ارتباط و بستگی آن با بافت شهری خیلی تنگ تر و نزدیک تر باشد.
مسجد امام خمینی که به مسجد سلطانی یا مسجد شاه نیز معروف است، از معروف ترین مساجد تهران است که در بازار واقع شده و از آثار باقیمانده دوران فتحعلی شاه قاجار در سال ۱۲۴۰ هجری قمری می باشد. قدمت این مسجد تاریخی حدودا ۱۸۰ سال است و مناره ها و ساعت آن نیز در زمان ناصرالدین شاه به آن اضافه شده است.
بنا به کاشی نوشته ها و کتیبه هایی که در ایوان جنوبی مسجد به جا مانده، زمان تقریبی شروع ساخت آن سال ۱۲۱۲ یا ۱۲۲۴ هجری قمری است. در سال ۱۳۰۷ هجری قمری به دستور ناصرالدین شاه قاجار در اصلی در جهت شمال تعمیر و نیز به دستور وی دو مناره در دو طرف گلدسته مسجد ساخته شد. بنابراین تکمیل کننده اصلی آن را می توان ناصرالدین‌شاه قاجار نامید. این مسجد، بنایی چهار ایوانی است که شبستان های اصلی آن در جبهه جنوبی قرار دارد و معماری کلی و نیز پاره‌ای از جزییات آن از مسجد وکیل شیراز گرفته شده و در طراحی و ساخت آن مانند سایر ابنیه آن زمان هنرمندان شیرازی دست داشته اند.
ژاک موریه، نایب سفارت انگلیس، در سفرنامه خود در سال ۱۲۲۲ هجری قمری، می‌نویسد: «تنها بنای قابل ملاحظه در تهران عهد فتحعلی شاه، مسجد شاه است که ناتمام مانده است.»
تفاوت معابد بودایی و مساجد در معماری ایرانی
در خاور دور بودائی ها برای انجام مراسم مذهبی معبد می سازند که ارتباطی با جامعه ندارد و یک بنائی است دور از جامعه، به طوریکه باید از پله های زیاد بالا بروند و مراسم مذهبی خود را در آن اجرا کنند ولی مسجد این طور نیست و در قلب شهر و جامعه و چسبیده به خانه و بازار و کوچه های تنگ و تاریکی است که خانه ها بازار و مدرسه را بهم ارتباط می دهد.
پس قصد و نیت مسجد این است که در بافت خود شهر قرار بگیرد؛ اما اینکه چرا نمای خارجی ندارد باید گفت که نمای بیرونی مسجد از جنس و سبک همان خانه و مغازه گلی است و این داخل است که خود نمائی می کند و عظمت خود را از داخل نشان می دهد که خیلی جالب است.
البته بعضی اوقات استثناء هم دارند مثل مسجد امام اصفهان در میدان نقش جهان که در ورودی مسجد که در طول میدان واقع شده، یک نمای خارجی دارد و شامل یک سردرب و مناره ای می شود که در دو طرفش سکوبی قرار گرفته و کاشی کاری شده است. مسجد شیخ لطف الله هم تقریبا همین حالت را دارد ولی چون کوچکتر و کم اهمیت تر از مسجد شاه بوده، نمای آن نیز کوچک تر و کمتر است.
مسجد امام ، اصفهان
مسجد امام اصفهان، شاهکاری جاویدان از معماری ایرانی، کاشی‌کاری و نجاری در قرن یازدهم هجری می باشد. مسجد امام اصفهان که در ضلع جنوبی میدان امام قرار دارد در سال ۱۰۲۰ هجری به فرمان شاه عباس اول در بیست و چهارمین سال سلطنت وی شروع شده و تزئینات و الحاقات آن در دوره جانشینان او به اتمام رسیده است. معمار مهندس آن استاد علیاکبر اصفهانی می باشد.
ارتفاع گنبد عظیم مسجد امام۵۲ متر و ارتفاع مناره‌های داخل آن ۴۸ متر و ارتفاع مناره‌های سردر آن در میدان نقش جهان ۴۲ متر است. از نکات جالب در مسجد انعکاس صوت در مرکز گنبد بزرگ جنوبی است. قطعات بزرگ سنگ‌های مرمر یکپارچه و سنگاب‌های نفیس، از دیگر دیدنی های جالب این مسجد است.
مسجد امام اصفهان دارای دو شبستان قرینه در اضلاع شرقی و غربی صحن است. یکی از این شبستان ها (شبستان شرقی) بزرگتر اما ساده و بی‌تزیین است و دیگری (شبستان غربی) کوچکتر است اما تزییناتی با کاشی های خشت هفت رنگ دارد و محراب آن نیز از زیباترین محراب های مساجد اصفهان است.
نمای کاشی کاری فعلی آن نیز مال زمان خودش نیست و زمان خودش سردرب بدون کاشی و با گچبری داشته که عکس هایش هم هست. این کاشی کاری ها متعلق به زمان پهلوی است. با کمی دقت و نگاه کردن به این کاشی های مینیاتوری و نحوه چینش آنها کنار هم، می توان به پیشینه غنی معماری ایرانی پی برد.
منبع: گروه معماری آریان
